Književna kritika u svom posleratnom razvoju prošla je kroz dve glavne etape; u prvoj, zaokupljena pre svega stvaralačkim problemima, angažovana u književnim borbama, bila je veoma važan činilac u procesima transformacije literature, a u drugoj se okrenula sama sebi, u težnji da se i sama metodološki i teorijski modernizuje.

U književnim borbama s početka 50-ih godina došlo je do polarizacije i u književnoj kritici oko shvatanja književnosti: na jednoj strani bili su pobornici modernog a na drugoj pristalice tradicionalnog, realističkog. Kasnije se ova polarizacija počela postepeno ublažavati ili je bivala zamenjena drugim i drukčijim.

Glavni pobornik nove poezije među mlađim kritičarima jeste Zoran Mišić (1921-1976). Bio je protivnik tradicionalnog lirizma, pseudoromantičarske osećajnosti, lirike "meka i blaga štimunga", ali je isto tako odbacivao i površinsku modernost. Moderna poezija nije plod veštine i znanja, prihvatanja gotovog, već je plod istraživanja, težnje da se izrazi moderni senzibilitet, pa treba da bude sinteza misli i emocije, racionalnog i iracionalnog, tradicije i inovacije. Mišićeva kritika je kritika opštih načela, kritika pevanja i mišljenja, dok su mu pojedinačna dela bila pre svega povod za ta opšta razmatranja. Njemu je suprotan Borislav Mihajlović-Mihiz (1922), izrazit primer dnevnog kritičara. Njegovi kritički prikazi, duhovito pisani, pronicljivi, ali bez sistematske analize, delovali su izvanredno u vremenu kad su se pojavili. To je poletna kritično-žurnalistička reč nadahnuta trenutkom i ograničena njime. U kritičkom vrednovanju odbacivao je iz vanknjiževna, pragmatična merila i oslanjao se na vlastito estetsko osećanje. Pobornik novog i modernog, on je pokazivao osećanje za vrednosti književne tradicije. Njegova kritička reč vladala je u prvoj polovini 50-tih godina. Zatim je Mihajlović uglavnom prestao pisati kritiku i jedno se vreme posvetio drami. na istoj liniji kritičkog angažovanja u borbi za moderno u književnosti razvili su se i mnogi dugi kritičari: Petar Džadžić (1929), Milosav Mirković (1932), Muharem Pervić (1934), Draško Ređep (1935), Miroslav Egerić (1933) i dr. Neki od njih su uspešno prevladali ograničenja tekuće kritike i pisali šire, studioznije, o raznim književnim temama: Džadžić je autor knjiga o Andriću, Crnjanskom i Miljkoviću, Pervić je s najviše pažnje proučavao pripovedačku umetnost naših savremenih prozaista a bavio se jedno vreme i pozorišnom kritikom, Egerić je pisao oglede i studije o najvažnijim srpskim književnim kritičarima.

Sličan raspon između dnevne kritike i kritičkog ogleda ili naučne studije pokazuju i kritičari koji su u početku bili pobornici tradicionalnog u literaturi: Dragan Jeremić (1929), Zoran Gavrilović (1926), Predrag Palavestra (1930), Miloš Bandić (1930), Pavle Zorić (1934), Bogdan A. Popović (1936) i dr. Svi su se oni s većom ili manjom istrajnošću bavili novinskom i časopisnom kritikom, prateći tekuću književnu produkciju, ali istovremeno većina od njih težila je da svoj rad upotpuni sistematskim proučavanjem književnosti. Palavestra i Bandić gravitiraju prema istoriji književnosti. Od njih imamo više monografija, tematskih knjiga ogleda i studija, književno-istorijskih pregleda. U svom radu nastoje da povežu impresionistički pristup delu s pozitivističkim metodom. Njima su slični sarajevski kritičari i književni istoričari Radovan Vučković (1935) i Branko Milanović (1930), prvi svestrani proučavalac srpske i hrvatske književnosti 20. stoleća, a drugi okrenut pretežno književnom nasleđu prošloga veka. Jeremić i Gavrilović, filosofi po struci, naginju analitičkoj kritici. Uz kritičke prikaze, s uspehom neguju onu vrstu ogleda čiji je predmet čitavi književni opus jednog pisca, a ogledali su se i u radovima teorijskog karaktera. Njima je blizak sarajevski kritičar Slavko Leovac (1929), vrstan interpretator, autor velikog broja ogleda-portreta i kritičkih monografija iz naše književnosti 19. i 20. stoleća.

Posebnu vrstu analitičke kritike neguje Miodrag Pavlović, plodan podjednako u esejistici kao i u poeziji. Izdvajaju se dva kruga njegovih kritičkih istraživanja: prvi obuhvata probleme moderne pesničke strukture, a drugi – naše pesništvo od srednjovekovnih usputnih pesnika, preko narodne poezije, do pesnika 19. i 20. stoleća. Pavlović nastoji da zahvati pisca celovito, da ga shvati i oceni kako samog za sebe tako i u užem i širem kontekstu. On piše odmereno, precizno ali ne i suvoparno. Njemu je blizak Jovan Hristić, pesnik i ramski pisac, koji se i u kritici bavi pretežno ovim vrstama. Intelektualnu esejistiku sličnu njihovoj neguju univerzitetski nastavnici Svetozar Brkić (1917), Svetozar Koljević (1930) i Nikola Koljević (1936), sva trojica upućeni na iskustvo moderne engleske i američke kritike. Sasvim osobeno mesto zauzima Sreten Marić (1903) svojim poznim esejima na teme iz francuske i engleske književnosti.

Od ove kritike, koja teži celovitosti pristupa i ne insistira na nekom strogo određenom metodu, razlikuje se redukcionistička kritika, koja se bavi samo pojedinim aspektima književnih dela ili književnih procesa, opredeljujući se pri tome za određene metode. Značaj ove vrste kritike jeste pre svega u tome što doprinosi vlastitom razvoju, razvoju kritike kao posebne intelektualne delatnosti, uvećavanju kritičkog iskustva. Jedan od glavnih nosilaca te orijentacije jeste Radomir Konstantinović, učesnik u posleratnim književnim bitkama, apologet modernog. Kasnije se razavio u dva pravca, kao romanopisac i kao esejista, od kojih je na kraju drugi sasvim preovladao. Od esejističkih radova najznačajniji su mu: antropološka studija Filosofija palanke (1970= i veliki zbornik Biće i jezik (1983), u osam knjiga, sa preko stotinu eseja o modernim srpskim pesnicima, od Laze Kostića do Oskara Daviča. Filosofske, metodološke i stilističke pretpostavke njegovih kritičkih istraživanja nalazimo u fenomenološkoj kritici. U svojim radovima on nastoji da otkrije bit pesnika, da stvori njegov duhovni portret. I drugi metodi postepeno prodiru u našu kritiku. Zoran Gluščević (1926) teži k primeni psihoanalitičkog metoda, što nije toliko došlo do izraza u njegovoj dnevnoj kritici koliko u opsežnim radovima iz nemačke i srpske književnosti. Nikola Milošević (1929) kreće se u svojim analizama književnih dela između psihološko-antropološkog pristupa i osobene vrste strukturalizma. Pretežno se bavi značenjskim aspektima dela. Sveta Lukić (1931), kao i Milošević filosof po obrazovanju, istražuje estetičke i sociološke pretpostavke književnog stvaranja u socijalizmu. Kod njega se spaja estetički sa sociološkim metodom, teorija s istorijom književnosti. Značajan je i kao prozni pisac.

Krajem 60-ih godina u našu kritiku počinju polako prodirati moderni instrumentalistički metodi. Putevi modernizacije različiti su, tako da u našoj savremenoj kritici imamo pluralizam metoda. Među kritičarima koji su se afirmisali u novije vreme bilo u tekućoj kritici bilo u sistematskom proučavanju književnosti izdvajaju se: Aleksandar Petrov (1938), koji je povezao tekovine ruskog formalizma s iskustvima modernih kritičkih metoda na Zapadu, a u poslednje vreme afirmisao se i kao pesnik, zatim Novica Petković (1941), Ljubiša Jeremić (1940), Branko Popović (1927), Milica Nikolić (1925), Petar Milosavljević (1937), Mirjana Miočinović (1935), Đorđije Vuković (1943), Srba Ignjatović (1946) i dr.

U svom razvoju naša kritika u posleratnom periodu sve se više približavala nauci. Najveći broj njenih predstavnika, naročito onih koji su se istakli od 60-ih godina do danas, povezuju u svom radu bavljenje tekućom kritikom s književno-teorijskim i književno-istorijskim proučavanjem literarnih pojava i problema. S druge strane, klasična nauka o književnosti, posebno književna istorija, oslobađajući se postepeno svojih tradicionalnih ograničenja, težila je da za se što više prisvoji ono što se smatralo prvenstvenim zadatkom kritike, književnu analizu i vrednosni sud. U njoj su zadugo vladali pozitivistički istorizam i biografizam, nasleđeni iz predratne akademske kritike. Njima se u prvim posleratnim godinama pridružio sociologizam zasnovan na pojednostavljeno shvaćenom marksizmu. Kao i pre rata književni istoričari međusobno se diferenciraju i po epohama koje proučavaju. Istoričari starijih perioda, – među kojima se izdvajaju Dimitrije Bogdanović (1922-1986) i Đorđe Trifunović (19349, za staru književnost, Vladan Nedić (1920-1975), za usmeno stvaralaštvo, i Miroslav Pantić (1926), za dubrovačko-dalmatinsku književnost – spojili su skrupulozan odnos prema detalju s težnjom k filološkoj egzaktnosti, koju su umnogome zapostavili proučavaoci novije književnosti. Broj ovih poslednjih veoma je velik: Živojin Boškov (1909), Živan Milisavac (1915), Vojislav Đurić (1912), Dragiša Živković (1914), orijentisan pretežno na komparativna istraživanja, Dimitrije Vučenov (1911), Miodrag Popović (1920), najznačajniji srpski posleratni istoričar književnosti, Milorad Pavić (1929), koji se u poslednje vreme afirmisao i kao jedan od vodećih proznih pisaca, zatim Svetozar Petrović (1931), značajan naročito kao teoretičar kritike i proučavalac stiha, Dragiša Vitošević (1935), Vladimir Jovičić (1935), koji u poslednje vreme piše uspele romane i pripovetke, i drugi. Moderni metodi imanentne analize prodrli su u srpsku nauku o književnosti nešto kasnije nego u hrvatsku i slovenačku. Oni umnogome daju pečat njenom sadašnjem trenutku.

BACK